Stanisław Kostka Zamoyski

Stanisław Kostka Zamoyski herbu Jelita urodził się 13 stycznia 1775 roku w Warszawie. Był synem Andrzeja Hieronima Zamoyskiego, kanclerza wielkiego koronnego, X ordynata na Zamościu, i księżnej Konstancji z Czartoryskich. Dzieciństwo i młodość spędził w Zamościu. Kształcił się pod okiem Stanisława Staszica, z którym podróżował po krajach zachodniej Europy obserwując zmiany w przemyśle, rolnictwie i kulturze.

W 1798 roku poślubił Zofię Czartoryską, córkę Adama Czartoryskiego i Izabeli z Flemmingów. Miał z nią dziesięcioro dzieci. Stanisław Kostka Zamoyski był dziadkiem Konstantego Zamoyskiego, I ordynata na Kozłówce, i Adama Zamoyskiego, II ordynata.

Po przedwczesnej śmierci starszego brata, Aleksandra, XI ordynata na Zamościu, w 1800 roku Stanisław przejął Ordynację Zamojską. Dążąc do jej uprzemysłowienia założył m.in. w Zwierzyńcu fabrykę maszyn rolniczych oraz browar, a w Janowie Lubelskim manufakturę sukienniczą. Tworzył nowe wsie i folwarki. Porządkował gospodarkę leśną, zakładał tartaki. Zainicjował i realizował przebudowę pałacu w Klemensowie.

Brał aktywny udział w życiu politycznym. Był prezesem Rządu Centralnego Wojskowego Tymczasowego obu Galicji, radcą dworu wiedeńskiego i carskiego, senatorem Królestwa Polskiego i członkiem Komisji Rządowej Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. Działał w wielu towarzystwach, zakładał szkoły rolnicze i powszechne.

W 1811 roku został członkiem honorowym Towarzystwa Warszawskiego Przyjaciół Nauk. Odznaczony był Orderem Orła Białego, a w roku 1812 został kawalerem Orderu Świętego Stanisława.

Stanisław Kostka Zamoyski był twórcą Biblioteki Ordynacji Zamojskiej. Biblioteka Zamoyskich korzeniami sięgała XVI stulecia, czyli czasów twórcy potęgi rodu, kanclerza i hetmana Jana Zamoyskiego, i rodowego miasta Zamościa. Swojej świetności Biblioteka nabrała jednak dopiero dwieście lat później w Warszawie, a właściwym jej realizatorem i organizatorem stał się właśnie XII ordynat, Stanisław Kostka Zamoyski. W 1811 roku, po podjęciu decyzji o zamieszkaniu w Warszawie, przeniósł tam także znaczącą część swoich zbiorów. Wielkim skarbem jego kolekcji był księgozbiór. W tym czasie rezydencja Zamoyskich, Pałac Błękitny, była tak spustoszona, że tylko mała część ksiąg zmieściła się w dawnej bibliotece. Ordynat postanowił wybudować nowy gmach.

Prace rozpoczęły się w 1816 i trwały do 1820 roku. Budynek był obszerniejszy od poprzedniego i zajmował około 400 metrów kwadratowych. Uwzględniono i zrealizowano w nim szereg innowacyjnych rozwiązań technicznych, m.in. w zakresie zabezpieczeń przeciwpożarowych czy zabezpieczeń księgozbioru przed zawilgoceniem i insektami. Wystrojem wnętrza zajął się mistrz stolarski nazwiskiem Nassauer. Wygląd biblioteki miał jak na owe czasy bardzo nowoczesny układ. W połowie wysokości salę obiegała galeryjka z małymi schodkami, która umożliwiała dostęp do wyższej kondygnacji szaf. Pośrodku sali stał wielki mahoniowy stół – biurko, w którym przechowywane były teki zawierające zbiory kartograficzne, czyli mapy i atlasy, teki z planami i projektami budowli, pomników, ogrodów, a także bardzo ciekawa kolekcja rycin i rysunków. W bibliotece znajdowała się także dobrze wyposażona pracownia litograficzna, służąca własnym potrzebom. Stanisław Zamoyski przekształcił zaniedbaną dotąd bibliotekę rodową w placówkę gotową do uczestnictwa w życiu kulturalnym kraju, a wybudowany specjalnie na potrzeby Biblioteki Ordynacji Zamojskiej gmach był jedynym wystawionym przed powstaniem listopadowym tego typu budynkiem w Królestwie Polskim.

Biblioteka Ordynacji Zamojskiej, od roku 1811 aż do niemal całkowitego zniszczenia w 1944 roku, mieściła się w Warszawie w Pałacu Błękitnym. Zbiory artystyczne zgromadzone przez Zamoyskich w pałacu uległy niemal całkowitej zagładzie 25 września 1939 roku. Utracono wówczas bezpowrotnie kolekcje medali i monet, militariów, rzeźby, szkła i ceramiki, oraz liczącą 400 obrazów i miniatur kolekcję malarstwa. Zniszczeniu uległy również pieczołowicie gromadzone pamiątki rodzinne oraz historyczne. Pozostały po nich jedynie pojedyncze obiekty.

Z cennego księgozbioru, liczącego około 120 000 druków, ocalało ponad 1800. Nie zniszczone na szczęście zostały inkunabuły i druki z XVI wieku, w tym wiele unikatów, oraz duża część rękopisów. Znajdują się wśród nich najważniejsze dokumenty dotyczące polskich dziejów i kultury: najstarszy i najważniejszy przekaz kroniki Galla Anonima z XIV wieku, jedyny autograf wiersza Jana Kochanowskiego, statuty litewskie z XVI wieku, listy Erazma z Rotterdamu do Piotra Tomickiego, przepięknie iluminowane kodeksy średniowieczne, np. „Sakramentarz tyniecki” z XI wieku czy „Starożytności żydowskie” Józefa Flawiusza w XV wieku, oraz tak wspaniałe dzieła renesansowe, jak „Złota legenda” Jakuba de Voragine, wydana we Włoszech w XV wieku, bezcenna „Sforziada” Giovanniego Simonetty czy „Kodeks arcybiskupów gnieźnieńskich”.

Stanisław Kostka Zamoyskizmarł 2 kwietnia 1856 roku w Wiedniu. Spoczął w grobowcu rodzinnym w Zamościu.

Na podstawie: Konrad Ajewski, Zbiory artystyczne i galeria muzealna Ordynacji Zamojskiej w Warszawie.

Oprac. Elżbieta Dybała